Thuốc nhỏ mắt: Những điều cần biết để dùng an toàn và hiệu quả

Đa số chúng ta nhỏ mắt sai. Mắt người chỉ giữ được khoảng 10 microlit, trong khi một giọt thường 30-50 microlit, nên nhỏ 2-3 giọt chỉ tràn ra ngoài. Và nếu bạn để đầu lọ chạm mí mắt, nguy cơ nhiễm khuẩn tăng lên rõ rệt. Tôi sống ở Đà Nẵng, ngày đầy gió biển, mắt khô và cát mịn khiến tôi luôn để sẵn một lọ nhỏ mắt trong túi-nhưng chỉ dùng đúng lúc, đúng cách. Bài này là mọi thứ thực tế bạn cần để dùng thuốc nhỏ mắt an toàn, hiệu quả, không lãng phí.

TL;DR - Tóm tắt nhanh cho người bận rộn

• 1 giọt là đủ. Nhắm mắt 2 phút và ấn nhẹ góc trong mắt (điểm lệ) để thuốc thấm tốt và giảm tác dụng phụ toàn thân.
• Chỉ tự mua loại bôi trơn/giả nước mắt hoặc chống dị ứng nhẹ. Không tự dùng kháng sinh, steroid, thuốc hạ nhãn áp.
• Độ đỏ mắt kéo dài, mủ vàng/xanh, đau nhói, nhìn mờ, nhạy sáng, chấn thương-đi khám ngay.
• Tránh thuốc làm “trắng mắt” quá 3-5 ngày; dễ đỏ bậc lại (rebound) và làm khô mắt.
• Quy tắc 28 ngày sau khi mở nắp cho lọ đa liều có chất bảo quản; đơn liều không chất bảo quản bỏ sau khi mở.

Cách dùng đúng: từng bước, liều, mẹo an toàn

Mục tiêu của bạn ở đây rất đơn giản: đưa đúng lượng thuốc vào túi cùng đồ (vùng giữa mi dưới và nhãn cầu) mà không nhiễm bẩn đầu lọ, không lãng phí, và giảm rủi ro tác dụng phụ. Làm đúng một lần, sau này cứ thế mà áp dụng.

Các bước chuẩn, áp dụng cho hầu hết loại nhỏ mắt:

1. Rửa tay sạch, lau khô. Nếu có kính áp tròng, tháo ra trừ khi sản phẩm ghi rõ dùng được khi đeo.
2. Lắc nhẹ nếu trên nhãn có ghi “lắc trước khi dùng” (thường gặp ở nhũ dịch).
3. Ngửa đầu, nhìn lên. Dùng ngón trỏ kéo nhẹ mi dưới tạo “túi”.
4. Giữ lọ thẳng, cách mắt 1-2 cm. Tránh để đầu lọ chạm lông mi/mí mắt.
5. Nhỏ đúng 1 giọt vào túi cùng đồ. Nếu trượt ra ngoài, nhỏ lại 1 giọt, không bù 2-3 giọt.
6. Nhắm mắt nhẹ. Dùng ngón tay ấn nhẹ góc trong mắt (điểm lệ) 1-2 phút. Cách này giúp giữ thuốc ở mắt lâu hơn và giảm hấp thu vào máu.
7. Nếu dùng nhiều loại thuốc: cách nhau 5-10 phút. Dạng gel/mỡ dùng sau cùng, trước khi ngủ là lý tưởng.
8. Đậy nắp ngay. Không lau đầu lọ bằng khăn giấy đã dùng.

Một vài mẹo nhanh dễ nhớ:

• 1 mắt - 1 giọt - 2 phút. Đừng tham giọt.
• Vị đắng ở cổ họng sau nhỏ? Lần sau ấn nhẹ điểm lệ 2 phút, cảm giác này sẽ giảm.
• Dùng 2 loại khác nhau? Dùng loại “nước” trước, “đặc” sau (gel/nhũ dịch/mỡ).
• Kính áp tròng mềm: tránh sản phẩm có benzalkonium chloride (BAK); chọn không chất bảo quản hoặc Polyquad, và đeo lại sau tối thiểu 15 phút.
• Người run tay: nằm ngửa, đặt gương trên trần (điện thoại mở camera) để ngắm chuẩn hơn.

Liều dùng và tần suất thế nào là vừa? Với dung dịch bôi trơn (giả nước mắt), bạn có thể dùng khi cần. Nếu phải nhỏ quá 6 lần/ngày, cân nhắc chuyển sang loại không chất bảo quản hoặc dạng gel để kéo dài tác dụng. Với thuốc điều trị (ví dụ kháng dị ứng, hạ nhãn áp), tuân theo toa và khung giờ cố định hằng ngày.

An toàn và vệ sinh luôn là ưu tiên. WHO và nhiều hội nhãn khoa (như AAO) nhấn mạnh: không dùng chung lọ nhỏ mắt; không dùng nếu dịch bệnh mắt đỏ bùng phát trong khu vực trường học/cơ quan của bạn; không dùng tiếp lọ đã rơi, bị móp, đổi màu, vẩn đục, hoặc đau rát khác thường khi nhỏ. Năm 2023-2024 từng ghi nhận đợt thu hồi sản phẩm ở Mỹ vì nhiễm khuẩn hiếm gặp-bài học là: chỉ mua từ nhà thuốc uy tín, giữ nắp kín, và ghi ngày mở nắp trên thân lọ.

Quy tắc 28 ngày: đa số lọ đa liều có chất bảo quản được khuyến cáo bỏ sau 28 ngày kể từ khi mở, trừ khi nhãn ghi khác. Lọ đơn liều không chất bảo quản: bỏ ngay sau khi mở, không tái sử dụng. Nhiệt độ bảo quản theo nhãn (nhiều loại cần dưới 25°C; một số cần mát tủ lạnh trước khi mở).

Chọn loại phù hợp: phân loại, quyết định, bảng so sánh

Không phải đỏ mắt nào cũng giống nhau. Chọn đúng loại quyết định 80% hiệu quả. Dưới đây là cách tôi gợi ý để bạn tự phân loại nhanh ngay tại nhà thuốc.

Quy tắc định hướng 30 giây:

• Khô mắt do màn hình/điều hòa/gió biển: chọn giả nước mắt (hyaluronic acid, carboxymethylcellulose, HPMC, glycerin). Dùng loại không chất bảo quản nếu nhỏ nhiều lần/ngày.
• Dị ứng theo mùa (ngứa, chảy nước mắt, đỏ cả hai mắt, không mủ): chọn kháng histamin ổn định dưỡng bào (ketotifen, olopatadine). Dùng đều đặn trong mùa dị ứng.
• Đỏ mắt muốn “trắng ngay”: thuốc co mạch (naphazoline, tetrahydrozoline, oxymetazoline) chỉ dùng tối đa 3-5 ngày. Dùng dài ngày làm đỏ bậc lại và khô mắt.
• Đau nhói, nhạy sáng, nhìn mờ, cộm như có dị vật, mủ vàng/xanh, đỏ một mắt nhiều: đi khám trong ngày. Không tự mua kháng sinh/steroid.
• Mẹ bầu/cho con bú, trẻ dưới 2 tuổi, người glaucoma: hỏi bác sĩ trước khi dùng bất kỳ thuốc nào.

Phân loại thường gặp ở hiệu thuốc Việt Nam:

• Giả nước mắt/bôi trơn: giảm khô, cộm do môi trường, sau mổ, hoặc hội chứng khô mắt nhẹ. Ví dụ hoạt chất: hyaluronic acid 0,1-0,2%, carboxymethylcellulose 0,5-1%, HPMC.
• Kháng dị ứng: ketotifen 0,025%, olopatadine 0,1-0,2%. Dị ứng kết mạc thời tiết, phấn hoa, mạt bụi.
• Co mạch giảm đỏ: naphazoline, tetrahydrozoline, oxymetazoline. Chỉ dùng ngắn ngày.
• Kháng sinh/kháng viêm/steroid: tobramycin, moxifloxacin, dexamethasone, loteprednol… Đây là nhóm kê đơn, không tự dùng.
• Hạ nhãn áp (glaucoma): timolol, latanoprost, brimonidine… Tuyệt đối theo toa và tái khám đúng hẹn.

Các tiêu chí nên cân nhắc:

• Chất bảo quản: BAK gây kích ứng trên một số người, đặc biệt nếu dùng nhiều lần/ngày hoặc đang đeo kính áp tròng mềm. Tốt nhất chọn không chất bảo quản hoặc Polyquad khi phải dùng thường xuyên.
• Dạng bào chế: dung dịch thấm nhanh, gel/nhũ dịch kéo dài tác dụng hơn nhưng có thể mờ trong vài phút đầu. Mỡ tra mắt dùng buổi tối.
• Tần suất dùng: nếu cần hơn 4-6 lần/ngày, ưu tiên không chất bảo quản.
• Ngân sách: lọ đa liều tiết kiệm hơn nhưng nhớ quy tắc vệ sinh; ống đơn liều phù hợp người nhạy cảm.

Một số người dùng hay hỏi: có cần “thuốc rửa mắt” không? Với đa số, nước muối sinh lý 0,9% vô khuẩn là đủ để rửa bụi. Không dùng các dung dịch tự pha hay nước máy để rửa mắt-nguy cơ nhiễm amip/vi khuẩn là có thật.

Sự cố thường gặp, câu hỏi nhanh và bước tiếp theo

Dưới đây là những lỗi, tác dụng phụ và tình huống hay gặp, cùng hướng xử lý gọn gàng để bạn tự tin dùng thuốc.

Lỗi phổ biến và cách tránh:

• Nhỏ quá nhiều giọt: chỉ 1 giọt đủ. Nếu thấy trào ra ngoài, lần sau kéo mi tạo túi sâu hơn và nhỏ chậm.
• Đầu lọ chạm mí/lông mi: giữ khoảng cách 1-2 cm, nhìn lên cao để hạn chế mí chạm vào lọ.
• Quên cách quãng giữa các loại: đặt hẹn 5-10 phút. Nếu vội, ưu tiên thuốc điều trị trước, bôi trơn sau.
• Lưu trữ sai: không để xe hơi giữa nắng; nhiệt cao phá hủy hoạt chất. Đọc nhãn “bảo quản” trên vỏ hộp.
• Dùng hết hạn sau mở: ghi ngày mở bằng bút lông lên nhãn, đặt nhắc 28 ngày trên điện thoại.

Tác dụng phụ bạn có thể gặp:

• Xót nhẹ vài giây: thường do chất bảo quản hoặc pH. Thử chuyển sang loại không chất bảo quản.
• Đắng ở cổ họng: ấn điểm lệ 1-2 phút sau nhỏ sẽ giảm rõ.
• Đỏ/khô tăng sau khi dùng co mạch: ngưng, chuyển sang giả nước mắt; nếu đỏ kéo dài, đi khám.
• Dùng steroid dài ngày: nguy cơ tăng nhãn áp, đục thủy tinh thể-chỉ dùng theo toa, tái khám đo nhãn áp.

Khi nào cần đi khám ngay:

• Đau nhói, nhạy sáng, nhìn mờ mới xuất hiện.
• Tiết mủ vàng/xanh, dính buổi sáng, đỏ một mắt nhiều.
• Chấn thương mắt, dị vật kim loại, vết cào móng.
• Đỏ kéo dài >48 giờ không đỡ dù đã nghỉ màn hình và nhỏ giả nước mắt.
• Người đái tháo đường, dùng kính áp tròng, hoặc từng phẫu thuật mắt: thận trọng gấp đôi.

Mini-FAQ - câu hỏi hay gặp:

• Tôi có thể dùng nhiều loại cùng lúc? - Được, nhưng cách nhau 5-10 phút; dung dịch trước, gel/mỡ sau. Nếu dùng thuốc hạ nhãn áp, giữ đúng giờ bác sĩ cho.
• Nhỏ lúc đeo kính áp tròng được không? - Chỉ khi nhãn ghi rõ dùng được với lens. An toàn nhất: tháo lens, nhỏ, đợi 15 phút rồi đeo lại.
• Lọ đơn liều có tái dùng được trong ngày? - Về lý thuyết không. Nếu bắt buộc, giữ cực sạch và dùng trong vài giờ, nhưng nguy cơ nhiễm khuẩn vẫn cao.
• Hạn dùng sau mở nắp là bao lâu? - Quy tắc 28 ngày cho lọ đa liều có chất bảo quản, nhưng ưu tiên theo hướng dẫn trên nhãn. Ghi ngày mở để khỏi quên.
• Đỏ mắt sau bơi hồ? - Rửa bằng nước muối vô khuẩn 0,9%, nhỏ bôi trơn. Tránh co mạch dài ngày. Nếu đau, nhạy sáng, đi khám.
• Dùng nước muối tự pha được không? - Không. Nước máy/nước đun sôi để nguội không vô khuẩn tuyệt đối; nguy cơ nhiễm amip/vi khuẩn.
• Mẹ bầu có dùng được thuốc dị ứng? - Một số hoạt chất có thể dùng nhưng cần bác sĩ xác nhận. Tạm thời ưu tiên bôi trơn không chất bảo quản.

Checklist nhãn thuốc - 5 điểm cần nhìn trước khi mua:

• Mục đích: bôi trơn, dị ứng, hay gì khác?
• Hoạt chất chính và nồng độ: có phù hợp triệu chứng?
• Chất bảo quản: có BAK không? Bạn đeo lens chứ?
• Hướng dẫn bảo quản và hạn sau mở nắp.
• Chống chỉ định/cảnh báo: trẻ nhỏ, thai kỳ, bệnh nền.

Quy tắc an toàn “3-không” theo khuyến cáo của các hội chuyên môn:

• Không dùng chung lọ.
• Không tự ý dùng kháng sinh, steroid, thuốc hạ nhãn áp.
• Không dùng nếu dung dịch đổi màu, có cặn, hoặc đau rát khác thường.

Gợi ý theo tình huống thực tế:

• Dân văn phòng/Streamer: 20-20-20 (mỗi 20 phút nhìn xa 20 feet ~6 m, 20 giây), chớp mắt chủ động. Bôi trơn dạng HA 0,15-0,2% không chất bảo quản khi cần.
• Người hay dị ứng bụi phấn: kháng dị ứng (ketotifen/olopatadine) đều đặn trong mùa; rửa mí mắt bằng gạc vô khuẩn mỗi tối.
• Người già tay run: chọn lọ có bơm định liều hoặc ống đơn liều dễ bóp; nằm ngửa khi nhỏ.
• Trẻ em: ưu tiên không chất bảo quản; mọi thuốc trị bệnh lý (kháng sinh, steroid) cần đơn bác sĩ.
• Người glaucoma: không quên ấn điểm lệ 2 phút sau nhỏ để giảm tác dụng phụ tim mạch/hô hấp (đã được AAO khuyến nghị).

Một chút về bằng chứng: AAO nhấn mạnh kỹ thuật ấn điểm lệ/nhắm mắt 1-2 phút giúp giảm hấp thu toàn thân đáng kể (khoảng 50-60%) và tăng nồng độ thuốc tại mắt. FDA và các cơ quan quản lý từng cảnh báo các vụ nhiễm khuẩn do sản phẩm bị tạp nhiễm, nên vệ sinh và nguồn mua đáng tin là bắt buộc. Hướng dẫn điều trị tại Việt Nam xếp kháng sinh, steroid, thuốc hạ nhãn áp vào nhóm cần kê đơn-điều này không phải hình thức, mà để bảo vệ chính bạn.

Nếu bạn đang ở vùng khí hậu ven biển như Đà Nẵng, nơi gió và muối làm mắt khô nhanh, hãy: mang kính râm ôm sát khi ra biển, dùng giả nước mắt trước và sau khi tắm biển, và rửa mắt bằng nước muối vô khuẩn sau khi về nhà. Tránh dụi mắt khi tay còn dính cát.

Cuối cùng, đừng vội vã sưu tầm mọi loại thuốc. Một lọ bôi trơn phù hợp và một lọ kháng dị ứng đúng mùa thường là đủ cho tủ thuốc gia đình. Phần còn lại, để bác sĩ quyết định khi cần.